"Ruch turystyczny na Podhalu generuje krociowe zyski w różnych branżach. Jedną z nich jest pamiątkarstwo, na które zwracał uwagę także Witkiewicz. "Pamiątki, które goście wywożą z Zakopanego, te małe sprzęciki drewniane, oprócz napisu »Zakopane« nie mają w sobie nic, coby przypominało Tatry" "Właściciele licznych biznesów, potrafią spieniężyć do dziś. Chociażby za sprawą tak zwanego góralskiego premium, jak moi zakopiańscy znajomi nazywają różne dodatkowo płatne, często absurdalne usługi" "Idziemy na Krupówki [...] Lawirujemy między autami dostawczymi. Dzwonią dzwonki przy dorożkach. Na stoiskach góralskie pantofle mieszają się z crocsami z tworzywa" Poniżej publikujemy fragment książki Aleksandra Gurgula "Podhale. Wszystko na sprzedaż", która ukazała się nakładem Wydawnictwa Czarne Więcej takich tekstów znajdziesz na stronie głównej Onetu O masowej turystyce na Podhalu pisał już w "Na przełęczy" Stanisław Witkiewicz. Nie oszczędzał miejscowych: "Nie licząc się z instynktami chciwości, jakie u ludu tak biednego mogło rozniecić rozrzucanie garściami pieniędzy, pieszczono górali i schlebiano im bez miary". Krytykował też przyjezdnych: "Gość, który chce wszystko dostać jak najtaniej, nie widzi, że robi to samo, co góral, który chce wziąć jak najdrożej. Jest to bardzo charakterystyczne, że ludzie z Warszawy mają lepszą sławę u górali od Galicyan. Widocznie Warszawiak, i w ogóle człowiek z tej strony granicy, przynosił więcej entuzjazmu i z większą łatwością wyzbywał się gotówki". Witkiewicz tworzył w czasach, gdy dojazd z Krakowa do Zakopanego zajmował dwa dni. Była to mozolna wyprawa, w trakcie której turyści zdani byli na powożących bryczkami. Od tamtej pory zakodował się w turystach wizerunek górala jako przedstawiciela ludu szlachetnego, obcującego z naturą i prawie nieskażonego cywilizacją. Ten stereotyp z przełomu XIX i XX w. na Podhalu zarówno górale, jak i cepry, właściciele licznych biznesów, potrafią spieniężyć do dziś. Chociażby za sprawą tak zwanego góralskiego premium, jak moi zakopiańscy znajomi nazywają różne dodatkowo płatne, często absurdalne usługi. Takie premium działa na przykład na parkingu przed Doliną Strążyską, gdzie oferuje się miejsca w cieniu. I za ten cień nie trzeba nawet dopłacać. Płacić za to trzeba ekstra na parkingu kilkaset metrów dalej. Usługa premium polega tam na… zawracaniu. Ulica wąska, jak ciężarówki i autokary zajadą za daleko, nie mają wyjścia. Jeśli manewrują na parkingu, płacą 10 zł. "Polskie Koleje Linowe udostępniły darmowe przejście wzdłuż płotu dopiero w 2021 r." - pisze Aleksander Gurgul w książce "Podhale. Wszystko na sprzedaż" Zobacz także: Wszedłem do kliniki przeszczepu włosów w Stambule. "Gdy ich nie masz, kobieta patrzy na ciebie jak przez szybę" [Fragment] Do śmiechu nie było turystom, którzy łąkami, wzdłuż ogrodzenia kolejki, chcieli zdobyć Gubałówkę. W chatce pośrodku zbocza pobierana była opłata – 3 zł – za przejście przez prywatny teren. Płatność przyjmowano także kartą. Polskie Koleje Linowe udostępniły darmowe przejście wzdłuż płotu dopiero w 2021 r. Także pod Gubałówką pewnej zimy kogoś poniosła twórcza fantazja. Na reklamie potykaczu zobaczyłem narysowanego kota, siedzącego na muszli klozetowej, spod której bucha płomień. Piktogram oznacza, że Centrum Rozrywki pod Gubałówką ma podgrzewane toalety. W zimie – usługa premium. Zastanawiam się czasem, czy istnieje granica, której górale nie przekroczą, żeby zarobić. Wtedy przypominam sobie pewną historię. Przy głównym deptaku na Gubałówce, na złamanym świerku, wisi tablica upamiętniająca tamto wydarzenie w formie przestrogi: "Przechodniu! Turysto! Urodziłeś się, a już wyrok wydany! Żyj w zgodzie z Bogiem i sumieniem, bo nie wiadomo, kiedy będziesz powołany. W 21. wiośnie życia rażone piorunem zginęły w dniu r. Maria Ignasiak, Halina Skrzypkowiak, obydwie z Rogoźna Wlkp.". Na miejscu wypadku, jako jeden z pierwszych, pojawił się miejscowy, który zarabiał na życie, robiąc turystom zdjęcia z misiem. Sfotografował martwe kobiety pod drzewem, a potem… sprzedał zdjęcia matce Marii Ignasiak, gdy ta przyjechała po zwłoki córki. Żeby nie było – historię opowiedzieli mi bliscy jednej z ofiar. Ruch turystyczny na Podhalu generuje krociowe zyski w różnych branżach. Jedną z nich jest pamiątkarstwo, na które zwracał uwagę także Witkiewicz. "Pamiątki, które goście wywożą z Zakopanego, te małe sprzęciki drewniane, oprócz napisu »Zakopane« nie mają w sobie nic, coby przypominało Tatry. Przepraszam! Głowa górala na nożu do rozcinania książek, no i ten wieczny, nudny talerz do chleba, który z napisu przynajmniej jest polskim – to i wszystko". Gdyby dzisiaj Witkiewicz przeszedł się po straganach na Krupówkach albo pod Gubałówką, pewnie złapałby się za głowę. Foto: KELENY / Shutterstock Krupówki Angry Birds, pokemony, flamingi, jednorożce, trupie czaszki, plastikowe piłki na sprężynach, plastikowe tęczowe włosy, styropianowe samolociki, magnesy na lodówkę z harnasiem albo ciupagą, różowe pluszowe owieczki, skarpety z nadrukowanym krzyżem na Giewoncie. Sakiewki z symbolem Polski Walczącej, fartuchy kuchenne z nadrukowanym półnagim ciałem modelki, chasydzi namalowani na sklejce, trzymający w rękach grosik (a pod spodem hasło: "Kiedy bida, to do Żyda", albo: "Żyd w sieni, pieniądz w kieszeni"). Świecące balony na bateryjkę, poduszki w kształcie rekinów i delfinów. Można nawet kupić imitacje masek afrykańskich w wersjach słoń, żyrafa, zebra. Anna Wende-Surmiak pogodę ducha ma wpisaną w osobowość. W 2019 r. razem ze swoją zastępczynią Katarzyną Parą postanowiły coś zmienić. Wpadły na pomysł, jak zacząć wypierać tandetny kicz, którym handlują górale. Idziemy na Krupówki. Zza straganów ledwie widać główny gmach Muzeum Tatrzańskiego, perłę architektury, zabytek wpisany do rejestru. Jeden z ostatnich projektów Stanisława Witkiewicza. Razem z dawną Szkołą Przemysłu Drzewnego i Dworcem Tatrzańskim tworzy szlachetny architektonicznie cichy zakątek. Foto: KELENY / Shutterstock Krupówki, Zakopane Zobacz także: Byłam nad Morskim Okiem w weekend. Rzeka turystów schodziła wprost na mnie Rzucamy okiem na stragan. – Rażą mnie te maskotki. Zwierzątka, które nawet nie żyją w Tatrach. – Wende-Surmiak wskazuje na świnki, wilkołaki i postacie z Minecrafta. Mało jest pamiątek drewnianych. – Nie mówię, żeby wycinać lasy, ale drewno to jednak podstawowy materiał – dodaje. Lawirujemy między autami dostawczymi. Dzwonią dzwonki przy dorożkach. Na stoiskach góralskie pantofle mieszają się z crocsami z tworzywa. – Albo proszę popatrzeć na kubek z łowickimi wzorami i z napisem "Zakopane". No i ta parzenica, która legitymizuje wszystko… Wende-Surmiak nie jest góralką, ale w Zakopanem się urodziła. Tata, Tadeusz Pawłowski, warszawiak, kochał Tatry. Przed wojną przeniósł się na studia do Krakowa, żeby mieć bliżej. Przeszedł szlak bojowy z armią Andersa, walczył pod Monte Cassino. Gdy większość jego kolegów została w Anglii, on wrócił prosto do Zakopanego w 1947 r. I został kierownikiem TOPR-u. Mama pani Anny trafiła z Wilna na roboty do Niemiec, gdzie poznała pierwszego męża. Po wojnie przyjechała do Zakopanego, rozwiodła się, poznała Tadeusza. Ich córka studiowała romanistykę w Warszawie. Śmieje się, bo poznała wtedy przewodnika tatrzańskiego. Próbowali żyć w stolicy, ale on "nikł w oczach". Wrócili pod Giewont. Ona zajęła się tłumaczeniem, uczyła francuskiego w szkole. Zgłosiła się do pracy w dziale promocji muzeum, w 2012 r. została jego dyrektorką. Dziś Muzeum Tatrzańskie ma jedenaście filii, w których pracuje ponad pięćdziesiąt osób. Na kolejnym straganie oglądamy klasykę: ciupagi, chusty i kapelutki z muszelkami. – Mam nadzieję, że produkowane u nas – słyszę westchnienie. Oglądamy metkę: "Wyprodukowano w Chińskiej Republice Ludowej". – Nie widać ani wełnianych skarpet góralskich, ani rękawiczek… Foto: Patryk Kośmider / Shutterstock Krupówki i niewidoczny zza straganów główny gmach Muzeum Tatrzańskiego W 2019 r. muzeum ogłosiło konkurs na pamiątkę. Wzbudził sporo emocji – wpłynęło niemal trzysta prac z całej Polski – ale i dyskusji jurorów. Wśród nadesłanych projektów były na przykład: ciupasol, czyli skrzyżowanie ciupagi i parasola, podkładki pod kubki, breloki do kluczy, futerały na telefon komórkowy, ramki do fotografii, torby na zakupy, T-shirty, kapcie, peleryny przeciwdeszczowe i trochę biżuterii. Sztampa. Ostatecznie wygrał projekt "Domy duchy" Łukasza Leśniaka, absolwenta zakopiańskiego liceum im. Kenara. Domy duchy to trzy świece dekoracyjne, które odwzorowują: willę Monte (sprzed okrzyknięcia jej przebudowy Makabryłą), willę Ros—Ami (sprzed samowolnej rozbiórki) i starą chatę góralską Tea przy Bulwarach Słowackiego (obecnie się rozpada). Po konkursie Leśniak wyczytał w internetowych komentarzach, że zachęca do niszczenia zabytków. Foto: Muzeum Tatrzańskie Projekt pamiątki z Zakopanego "Domy Duchy" – Chyba nie wszyscy zrozumieli, że na tym polega dylemat użytkownika. Ponieważ jest to świeca dekoracyjna, można ją postawić na półce, by ładnie wyglądała jako ozdoba mieszkania. Można ją też, oczywiście, zapalić, ale wtedy straci się pamiątkę. Jest wybór – zauważa. I dodaje: – Na Facebooku wyczytałem, że ogień nad drewnianym domem źle się kojarzy. Nie chodziło mi jednak o to, by ktoś zobaczył, jak jego dom się pali, ale żeby ludzie dostrzegli, że w Zakopanem płoną perły architektury. Niektórzy pracownicy Muzeum Tatrzańskiego mówili mi, że decyzja o przyznaniu pierwszej nagrody temu projektowi była odważna. Dlaczego? Płonący dom, a nawet sam symbol ognia wywołuje na Podhalu skojarzenia z tragiczną historią rodziny Józefa Kurasia, któremu w odwecie za partyzancką działalność hitlerowcy wymordowali bliskich. Jego dom i ciała siedemdziesięciotrzyletniego ojca, żony Elżbiety i dwuletniego synka Zbyszka oblano benzyną i podpalono, zabroniwszy ludziom gaszenia pożaru. To po tej zbrodni Kuraś przyjął pseudonim "Ogień". Leśniak liczy, że jego projekt da do myślenia architektom, właścicielom zabytków i deweloperom. Oni także stają przed wyborem: zburzyć zabytek i zaprojektować w jego miejsce obiekt o czystej funkcji mieszkalnej, bez wyrazu, który przyniesie wysoki zysk, czy dbać o dziedzictwo, konserwować i ponosić nakłady finansowe, aby ochronić dla siebie i miasta jego unikatową wartość. Foto: Muzeum Tatrzańskie Zakopiny autorstwa Anny Libery i Jana Strumiłło są już dostępne w Muzeum Tatrzańskim Tak czy inaczej, zwycięskie pamiątki – świece "Domy duchy", przypinki "Zakopiny" i zasłona "Grań Giewont" – będą produkowane i sprzedawane na straganach. O ile górale zechcą. Projekty można wykorzystywać bezpłatnie w ramach otwartej licencji creative commons. Władze muzeum myślą, by wyjść z ich promocją do właścicieli hoteli i pensjonatów. Mają nadzieję, że nowe pamiątki wyprą chińską tandetę. Zdają sobie jednak sprawę, że to plan na dekady. *** Powyższy fragment pochodzi z książki "Podhale. Wszystko na sprzedaż" autorstwa Aleksandra Gurgula, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Czarne. Aleksander Gurgul (ur. 1987) – absolwent dziennikarstwa, amerykanistyki i latynoamerykanistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Mieszkał w Stambule w ramach stypendium Erasmus i w Nowym Jorku, gdzie odbył staż w Konsulacie Generalnym RP. Od 2014 r. związany z "Gazetą Wyborczą", gdzie od 2021 r. kieruje zespołem "Klimat i środowisko". Publikował również w "Tygodniku Powszechnym", "Magazynie Miasta" i "Autoportrecie". Stypendysta waszyngtońskiego think tanku Atlantic Council i współpracownik Transatlantic Media Network. W 2018 r. jako jeden z piętnastu dziennikarzy został zaproszony do relacjonowania szczytu klimatycznego Global Climate Action Summit w San Francisco. Relacjonował także szczyt klimatyczny COP24 w Katowicach, a wcześniej 41. sesję UNESCO w Krakowie. Od 2020 r. współpracuje z międzynarodową organizacją Ethical Journalism Network.